Flatiron – nevjerovatna historija kultne njujorške zgrade

Preko 120 godina je trajan pečat Njujorka, a tokom njih Flatiron je pregurao sve, od protivljenja njenom postojanju, Velike depresije, svjetskih ratova, ogromnih promjena koje je donijela druga polovina 20. vijeka. Aukcijska bitka najnoviji je segment nevjerovatne historije ikone grada.

Uprkos „samo“ 22 sprata u obliku parčeta torte, zgrada je sačuvala svoju autentiku na ostrvu punom masivnih nebodera, čak i nakon izgradnje epohalnih zgrada Krajsler i Empire State.

Prema riječima grafičkog dizajnera Miriam Berman, trajna popularnost zgrade pripisana je činjenici da je to bio „jedini poznati neboder na Menhetnu koji omogućava turistima da slikaju kompletnu zgradu u jednom kadru“.

Historija njujorške neobičnosti

Vraćamo se nastanku trouglastog klina punog inženjerskog sjaja koji formiraju Peta avenija, Broadway i Istočna 22. ulica, koje predstavljaju prilično nezgodan komad zemljišta za gradnju.

Hotel Saint German izgrađen je 1855. godine na južnom kraju parcele. Vlasnik i magnat za nekretnine Amos Ino odlučio je ipak da ga sruši 1880. i zamijeni sedmospratnicom Kamberland, a ostatku parcele je dodao četiri trospratnice koje je rentirao, mahom oglašivačima, uključujući The New York Times, koji je tada postavio znak od električnih svjetala, prvi te vrste, prije svih onih na Times Squareu.

Lokacija se u to vrijeme kolokvijalno zvala „Inoov Flatiron“ i „Inoov ugao“. Njegova imovina je likvidirana nakon što je preminuo 1899. godine, a na sljedećoj aukciji kupio je njegov sin Vilijam za 690.000 dolara, iznos 20 puta veći od onog koji je platio njegov otac.

Vilijam ga je preprodao porodici Njuhaus za 801.000. Oni su htjeli da sagrade zgradu od 12 spratova, ali to se nikada nije dogodilo, pošto je parcelu otkupila kompanija specijalizovana za izgradnju nebodera Fuler, za dva miliona dolara, koja je srušila postojeće objekte, nakon što je dobila dozvolu za gradnju.

Dizajn

Kompanija je imenovala arhitektu čikaške škole Daniela Burnmana iz Čikaga da dizajnira novo sjedište za firmu sa napomenom da se maksimalno iskoristi svaki centimetar raspoloživog prostora, a on je projektovao kao vertikalnu renesansnu palatu pod uticajem stila pariške Akademije lijepih umetnosti, o čemu je pisala Alis Sparberg Aleksiju u svojoj knjizi „The Flatiron“ iz 2010. godine.

Iako je Burnman zadržao ukupnu kontrolu nad procesom projektovanja, nije bio direktno povezan sa detaljima strukture finalne izvedbe već je taj zadatak bio povjeren izvršnom dizajneru Frederiku Dinkelbergu.

Burnam je sve iznenadio sa zgradom od 20 spratova, privlačnim i unikatnim detaljima duž visine od 87,2 metara (koja će 1905. biti proširena na 22 sprata i 94 metra visine) od čelika i kamena. Izgradnja nove kule počela je da napreduje rapidno, a kako se okvir podizao, posmatrači su često zastajali da posmatraju pejzaž.

Za razliku od mnogih visokih zgrada koje se sužavaju ili odstupaju dok se uzdižu, Flatiron oponaša grčki stub podijeljen vertikalno na tri dijela, sa fasadom podijeljenom na bazu, osovinu i kapitel. Pogled sa „pramca“ zgrade na Petu aveniju i dalje se prepričava.

Sa oštrim uglovima i velikim otvorenim ulicama koje se spuštaju ka njemu, inženjeri su pažljivo razmatrali aerodinamiku zgrade. Čelični okvir je napravljen tako da izdrži do četiri puta veća nalete vjetra od očekivanih.

Konstrukcija

Tako je Flatiron među prvim njujorškim zgradama izbjegao noseće zidove, već je koristio čelik za svoj strukturalni okvir, za šta je bila zadužena inženjerska kompanija Purdi i Henderson, posebno aktivna u Americi i na Kubi.

Uski čelični okvir prema nebu bio je tada revolucionarni sistem zavjesnih zidnih obloga zgrade ukrašene kamenim pločama od terakote i krečnjaka koje su korišćene za ispunjavanje i oblaganje čelične konstrukcije.

Njihovo ime se i danas ponosno vezuje za Belavu Stratford Hotel u Filadelfiji i kultne zgrade u Havani – Lonja del Komercio, Centro Galjego, El Kapitolino, Hotel Plazu u koji su dolazili Albert Ajnštajn i Isidora Dankan, ali i kriminalci povezani sa čuvenim Mejerom Lanskim

Njihovih ruku djelo je i najčuveniji hotel u Havani, Nasional, sa seviljskim, rimskim, maorskim i art deko uticajima, u kojem je održan čuveni mafijaški samit 1946. godine pod liderskom palicom Laki Lućana, uz prisustvo Vita Đenovezea, Frenka Kostela i mnogih drugih.

Salve kritika

Kritičari su ovu strukturu smatrali „neobičnom“, sa prozorima sa drvenim okvirima i bakrom sklonim promaji, bez centralne klimatizacije, sistemom grijanja koji je koristio radijatore od livenog gvožđa, zastarjelim požarnim sistemom i samo jednim stepeništem koje je ujedno bilo i ono za evakuaciju.

Kancelarijski prostor je bio tijesan i ponekad izazov za opremanje. Kancelarije su bile uređene namještajem od mahagonija i hrastovine, koje je kompanija Fuler reklamirala kao „vatrootporne“.

Zgrada je imala elektranu koja je proizvodila struju uz pomoć pare pod visokim pritiskom. Tokom 1940-ih, to je bila jedna od tek nekoliko preostalih struktura u Njujorku sa sopstvenom elektranom.

Liftovi su radili na hidrauliku, od početka su bili neslavno spori, uz brojne poplave koje su se dešavale. Kada je zgrada završena, kritičari nisu utihnuli, a tek poneka pohvala je dolazila za inženjering.

U stvari, neobična struktura naišla je na konsternaciju i nazvana je „Burnamova glupost“.

Uprkos tome što je prodata na aukciji za samo 100.000 dolara tokom Velike depresije, sve kritičare je demantovala tokom vremena, pa je danas ikona Njujorka, po kojoj je čak i okolni distrikt Menhetna dobio ime.

Tokom godina zgrada je bila dom raznih kompanija i maloprodajnih zakupaca. Daleke 1966. godine proglašena je za zvaničnu gradsku znamenitost, poseban status koji znači da bilo kakve radove na renoviranju, izgradnji ili rušenju mora unaprijed da odobri vladina komisija.

Godine 1989, Flatiron je dobio status nacionalnog istorijskog obilježja (uništavanje originalne stanice Pen je zapravo jedan od razloga zbog čega je ustanovljen ovaj presedan).

Pravne zavrzlame

Ovaj status zgradi danas ne pomaže. Zvrji prazna otkako su njeni posljednji stanari, izdavači Mekmilan otišli 2019, nakon čega je počelo renoviranje, koje se djelimično odvijalo i tokom pandemije, i koji su izazvali višestruke nesuglasice među sadašnjim vlasnicima i budućim zakupcima zgrade.

Stvari su postale toliko loše da je Vrhovni sud države Njujork naredio aukciju za zgradu 2023. godine: prvu takve vrste u skoro 100 godina.

Većinski vlasnici su željeli ponovo da otkupe zgradu i oslobode se onih manjinskih (sa 25 odsto udjela). Aukcija je počela sa 50 miliona dolara, i tu priča dobija novi obrt – pojavljivanjem misterioznog kupca Džejkoba Garlika sa ponudom od 190 miliona.

Kako je vrijednost zgrade tokom pandemije pala, a renoviranje se procjenjivalo na 100 miliona, Garlik je nestao, i nije platio prvu ratu od 19 miliona.

Pitate se kako je neko mogao da nestane?

Prema sudskim podnescima od ponuđača se nije tražilo da plate depozit bilo koje vrste da bi učestvovali na aukciji, što je veoma neobična praksa koja je i dovela do konfuzije.

Pomenuta spisateljica Sparberg je tada prisustvovala aukciji i povezala je Garlika sa jednim od prethodnih vlasnika, koji je želio da vještački napumpa cijenu.

Za sada, ko je Džejkob Garlik i šta je tačno radio ostaje nepoznato – a bez konačnog vlasnika, budućnost ove znamenite zgrade visi o koncu.

Prije nego što je Flatiron zgrada završena, magazin Lajf je pisao: „Medison skver je jedno od najljepših mjesta u gradu. Žalosno je pomisliti da će njegove prave razmjere biti poremećene ovom neobičnom strukturom“.

Koliko su samo pogriješili. O tome svjedoče i djela najboljih američkih slikara, Džona Slouna, Everet Šin, Samjuela Halperta, čija slika „Flatiron“ krasi muzej „MET“.

Muzej američke umjetnosti Vitni je 2013. godine postavio 3D repliku u prirodnoj veličini slike Edvarda Hopera iz 1942. godine „Nighthawks“ u umjetničkom prostoru Flatiron u pramcu zgrade.

Da nije nastala, mnogi filmovi bi se snimali na drugim lokacijama, poput filma „Reds“ (Voren Biti, Dajana Kiton), Godzile, Nindža kornjača.

Čak je i lego zgradu uvrstio u svoju arhitektonsku ediciju, a zgrada je bila inspiracija i mnogobrojnim fotografima, poput Stajkena, Stiglica, Koburna i Bils.

Flatiron, „najdeblji i najviši komad pice u cijelom Njujorku“, kako Njujorčani iz milja zovu svoju zgradu – legendarna priča koja i dalje traje.

Pavle Jakšić, Forbes Srbija