Veliko istraživanje: Koliko je Srbija izvezla oružja u Izrael od početka rata

Bar sedam izraelskih vojnih aviona posjetilo je Srbiju od oktobra 2023. godine, pokazuje zajedničko istraživanje BIRN-a i izraelskog lista Haaretz. Šest letova – u februaru, martu i maju – poklapaju se sa izvozom srpskog naoružanja vrijednog 15.7 miliona eura u zemlju koja se sumnjiči za ratne zločine i kršenje međunarodnog humanitarnog prava u Gazi.

Kako navodi BIRN, 5. februara ove godine je Boing 707-300, izraelski vojni avion serijskog broja 272, koji, između ostalog, služi i kao transportni avion, sletio je na beogradskom aerodromu “Nikola Tesla”. U to vrijeme je šef Agencije Ujedinjenih nacija za pomoć palestinskim izbeglicama (UNRWA) Philippe Lazzarini objavio da je oko “100.000 ljudi ubijeno, ranjeno ili je nestalo” tokom sukoba u Gazi, dok je “80 odsto stanovništva raseljeno, većina po nekoliko puta“.

Nekoliko sati kasnije je izraelski vojni Boing poletio, a kako navodi ovaj medij, odredište je bila izraelska zračna vojna baza Nevatim, nedaleko od grada Berševe u jugoistočnom dijelu Izraela, pokazuju podaci sa open-source sajtova koji prate avionske letove.

Upravo je u februaru 2024. godine vodeće državno preduzeće za izvoz naoružanja, Jugoimport-SDPR, izvezla robu vrijednu 510.000 eura u Izrael, pokazuju carinski podaci koje skuplja poslovni portal, a kojim je BIRN imao pristup.

Prema zajedničkom istraživanju BIRN-a i izraelskog lista Haaretz, let od 5. februara ove godine bio je jedan od bar šest koji se podudaraju sa izvozom srpskog naoružanja u Izrael od oktobra 2023. i napada Hamasa nakon kojeg je izraelska vojska započela invaziju na Gazu.

Tačno 18. marta – nešto manje od mjesec dana od apela eksperata za ljudska prava UN-a protiv prodaje oružja Izraelu – dva izraelska vojna aviona sletjela su na beogradski aerodrom. Njihov dolazak se poklapa sa izvozom SDPR-a u Izrael u vrijednosti od 14 miliona eura.

Još skorije, 26. maja, uprkos apelu eksperata UN-a da se oružje ne dostavlja Izraelu, čak tri izraelska vojna aviona sletjela su u Beograd jedan za drugim, da bi se istog dana vratila u izraelsku vazduhoplovnu vojnu bazu Nevatim. Njihov dolazak se poklapa sa izvozom SDPR-a u Izrael u maju u vrijednosti od 1.170.000 eura.

Ukupno, od oktobra 2023. godine do danas BIRN i Haaretz identifikovali su sedam izraelskih vojnih letova iz Srbije u Izrael, dok je u istom pravcu zabilježen i jedan let privatnog avio-prevoznika poznatog po prevozu opasnog tereta, među kojima je i naoružanje.

Od napada Hamasa 7. oktobra do danas izraelska vojska ubila je preko 36.000 Palestinaca, a među stradalima je veliki broj žena i djece.

Vanjskopolitički komentator Boško Jakšić kaže da je režimu Aleksandra Vučića, pored novca, motiv za izvoz oružja Izraelu i održavanje dobrih odnosa sa Zapadom, slično kao što radi sa srpskim naoružanjem koje završava u Ukrajini. On, međutim, naglašava da izvoz oružja u Izrael u ovom trenutku Srbiju može da učini i saučesnikom u masovnom ubijanju Palestinaca.

“Povećavati izvoz naoružanja ili municije u Izrael u ovom trenutku ne ide na ponos zemlji koja to radi. U momentu dok se Izrael tuži za genocid pred Međunarodnim sudom, saučestvovanje u masovnim ubistvima Palestinaca ne ide na čast nikome“, kaže Jakšić za BIRN/Haaretz.

Odnosi Srbije i Izraela: Ne samo riječi, već i djela

Bio je to 26. februar, tri nedelje nakon što je prvi izraelski transportni avion sletio u Beograd. Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić i premijer Izraela Benjamin Netanyahu razgovarali su telefonom.

Vučić je na Instagramu objavio da su vodili “dobar razgovor” o daljem “unaprijeđenju bilateralnih odnosa”. Izraelski premijer bio je mnogo entuzijastičniji, nazivajući Vučića iskrenim prijateljem.

“Upravo sam imao plodonosan razgovor sa predsednikom Srbije Aleksandrom Vučićem. Aleksandar je iskreni prijatelj Izraela, i ja sam izrazio zahvalnost za nepokolebljivu podršku, kako na riječima tako i na delima“, napisao je Netanyahu na X-u, nekadašnjem Twitteru.

Bio je to 143. dan napada Izraela na Gazu.

Tri sedmice kasnije, 18. marta, dva izraelska vojna aviona sletjela su na beogradski aerodrom “Nikola Tesla”, jedan za drugim.

Prvo je sletio “povratnik” iz februara, Boing 707-300, serijskog broja 272. Sletio je u 16:37, a napustio Srbiju u 20:04.

Samo 42 minute kasnije, pojavio se i izraelski transportni avion Lockheed C-130J, serijskog broja 662. Na pisti je proveo nešto više od dva sata.

Oba aviona su se vratila u vazduhoplovnu vojnu bazu Nevatim u jugoistočnom Izraelu. Ovi letovi poklapaju se sa podacima o izvozu naoružanja u Izrael istog meseca, a po kome je Jugoimport-SDPR u ovu zemlju izvezao robu vrednu više od 14 miliona eura.

Ovo je bila najveća pošiljka u Izrael godinama unazad, a o njoj su prethodno pisali BIRN i Nova Ekonomija.

Međutim, to nije posljednje što smo vidjeli od izraelskih vojnih aviona ove godine. Čak tri su sletjela na aerodrom “Nikola Tesla” 26. maja.

Između 10 i 11 sati, treći put ove godine, pojavio se Boing 707-300. Napustio je Beograd u 14:10. Odmah za njim, pojavila su se dva Lockheed-a, C-130 i C-130J, od kojih je jedan dolazio u martu.

U 18:56 poslednji je napustio Beograd, zaputivši se ka vazduhoplovnoj bazi Nevatim.

Upravo u maju Jugoimport-SDPR je izvezao robu vrijednu 1.170.000 evra u Izrael.

Ukupno, Srbija je u Izrael izvezla naoružanje vredno 16.3 miliona eura od oktobra 2023. Pored pošiljki u februaru i martu ove godine, Srbija je baš u oktobru 2023. izvezla oružje vrijedno 540.120 eura. BIRN nije uspio da identifikuje način dostave te pošiljke.

Ministarstvo za unutrašnju i vanjsku trgovinu u martu ove godine odbilo je zahtev BIRN-a za dostavljanje podataka o izvozu oružja u Izrael, navodeći da su te informacije pod oznakom “strogo poverljivo”.

Svi letovi koji se poklapaju sa izvozom naoružanja desili su se nakon što je Međunarodni sud pravde 26. januara naredio Izraelu da spriječi svoje vojne snage da čine ili podstiču na genocid nad Palestincima, a kao odgovor na tužbu za genocid koju je podnijela Južna Afrika.

Od tada se situacija drastično pogoršala. Savjet UN-a za ljudska prava 5. aprila ove godine podržao je poziv da se “zaustavi prodaja i dostavljanje oružja, municije i druge vojne opreme Izraelu“, a kako bi se “zaustavila dalja kršenja međunarodnog humanitarnog prava i povrede ljudskih prava“.

Glavni tužilac Međunarodnog suda pravde u Hagu 20. maja je odobrio i nalog za hapšenje izraelskog premijera Netanyahua i ministra odbrane Yoava Galanta zbog optužbi za ratne zločine i zločine protiv čovječnosti. Nalog za hapšenje je podnijet i protiv tri lidera Hamasa za zločine ubistva, uzimanja taoca, seksualnih napada i mučenja. Hamas je u napadu na Izrael 7. oktobra, prema statistici Haaretza, ubio 1175 osoba i uzeo 252 taoca.

Poziv eksperata UN-a u aprilu da se zaustavi dostava oružja Izraelu, kao i odluka tužioca MSP da se naloži hapšenje premijera i ministra odbrane Izraela zbog navodnih ratnih zločina, nije spriječilo srpske vlasti da nastave izvoz oružja u Izrael, o čemu svedoči milionska pošiljka u maju.

Šta Srbija može da ponudi Izraelu

Izrael dobija ogromnu vojnu pomoć od svog najvećeg saveznika SAD, a od oktobra prošle godine ta pomoć se značajno povećala. Stotine vojnih aviona, ali i iznajmljenih Boing-a 747, donosile su naoružanje u vazduhoplovnu bazu Nevatim kod Berševe. Dio naoružanja dostavljan je brodovima tokom sukoba sa Iranom i Hezbollahom u Libanu.

U jednom trenutku, zalihe su opadale, a izraelska vojska je čak počela da koristi artiljerijsku municiju proizvedenu 1953. godine na kojoj je navedeno da je “za svrhu vježbi”, objavio je Haaretz. Prema američkim vojnim uputstvima, takvo oružje ima rok trajanja od maksimum 40 godina, a izraelski vojnici žalili su se da je ono u očajnom stanju.

Zbog svega toga uvoz iz Srbije nije iznenađujući.

Vojni stručnjak Vlada Radulović izjavio je za BIRN da je Izraelu potrebno različito naoružanje zbog višemjesečnih operacija – “od vođenih i nevođenih ubojnih sredstava za avione i helikoptere, raketa za sisteme PVO, municije srednjeg kalibra, preko tenkovskih i artiljerijskih granata, do pješadijskog naoružanja, kao i dodatne količine municije malog kalibra za streljačko naoružanje i minobacačke mine“.

“U skladu sa tim, Srbija je na svjetskom tržištu prepoznata kao zemlja koja, između ostalog, proizvodi kvalitetnu municiju malog, srednjeg i velikog kalibra, uključujući i granate 155 mm, ali i minobacačke mine različitog kalibra, pa bi potencijalno ovo bio prostor za interesovanje Izraela“, kaže Radulović.

Granate od 155mm trenutno su u potražnji na brojnim svetskim ratištima, uključujući rat u Ukrajini, a u Srbiji njihov proizvođač je “Krušik” iz Valjeva.

Još jedan stručnjak za naoružanje, koji je želio da ostane neimenovan, istakao je da bi Srbija mogla da ponudi Izraelu i eksploziv kao komponentu za njihovu domaću proizvodnju.

Prije 2023. godine izvoz naoružanja u Izrael nije bio značajan. Izvoz u Izrael se poslednji put pominje u godišnjem izvještaju Ministarstva za trgovinu za 2020. godinu kada je izvezeno naoružanje vredno 554 hiljade eura, i to “bombe, torpedo, rakete, projektili, ostale eksplozivne naprave, municija i upaljači za municiju“.

Iako je destinacija bila Izrael, među krajnjim korisnicima su navedene i druge zemlje, kao što su Slovačka i Senegal, što ukazuje na to da je dio naoružanja dalje izvezen preko Izraela.

U martu, aprilu i junu 2023. godine, državno preduzeće “Prvi Partizan” iz Užica, poznato po proizvodnji municije, izvezlo je u Izrael robu vrijednu 1.140.500 eura, pokazuju izvozni podaci sa portala koji sakuplja informacije državnih institucija, a u koji je BIRN imao uvid.

Također, u martu iste godine, srpska kompanija “Edepro” izvezla je u Izrael robu vrijednu 285.768 hiljada eura. “Edepro” je dominantno privatna kompanija koja blisko sarađuje sa državom, a u njoj dva procenta vlasništva posjeduje upravo Jugoimport-SDPR.

Oružje u drugom pravcu i “karakterizacija” genocida

I dok se danas oružje iz Srbije šalje za Izrael, nekada je bilo obratno. Politička situacija bila je jednako delikatna.

Izrael se konstantno povezivao sa prodajom oružja vojnim snagama bosanskih Srba u periodu između 1992. i 1995, kada je na snazi bio embargo na izvoz oružja i vojne opreme u zemlje bivše Jugoslavije.

Vrhovni sud Izraela 2016. odbio je zahtev za otkrivanje podataka o navodnom izvozu oružja u bivšu Jugoslaviju tokom konflikta u Bosni i Hercegovini u tom periodu, navodeći da bi “objavljivanje traženih informacija moglo naneti štetu nacionalnoj sigurnosti ili spoljnim odnosima”.

Kao dokaze da je do isporuke oružja Vojsci Republike Srpske došlo, pravnici koji su zahtjevali otkrivanje podataka navode izveštaj Nizozemskog instituta za ratnu dokumentaciju iz 2002. u kome se kaže da je Izrael navodno isporučio oružje snagama bosanskih Srba 1992. godine, kada je počela opsada Sarajeva, kako bi opsadne snage omogućile većini pripadnika jevrejske zajednice da napuste ovaj grad.

“Bilo je više indicija o umješanosti Izraela: na kraju 1994. godine, pretraga ostataka minobacačke granate na sarajevskom aerodromu otkrila je da su se na granati nalazila hebrejska slova, a u augustu 1995. godine, u informativnoj emisiji izraelske televizije objavljeno je da su privatni dileri oružja iz Izreala snabdjevali Vojsku Republike Srpske (VRS). Ovo se moralo dogoditi uz saglasnost Vlade“, navodi se izveštaju izveštaj Nizozemskog instituta za ratnu dokumentaciju.

Srbiju i Izrael vežu i druge kontroverze. U aprilu ove godine, izraelski ambasador u Srbiji Jahel Vilan rekao je za Sputnjik da Izrael nikada nije prihvatio karakterizaciju zločina u Srebrenici kao genocid, suprotno odlukama Međunarodnog krivičnog suda u Hagu.

Izrael je u maju ove godine bio među državama koje nisu glasale u Generalnoj skupštini UN-a da se 11. jul proglasi Međunarodnim danom sjećanja na žrtve genocida u Srebrenici.

Vanjskopolitički analitičar Boško Jakšić kaže za BIRN/Haaretz da srpske vlasti i prorežimski mediji takvo ponašanje Izraela tumače kao podršku, ističući da je to pogrešan zaključak.

“Naravno, mi sve tumačimo na emotivan način. Izrael ne priznaje genocid u Bosni da bi se odbranio od optužbi za genocid u Gazi“, zaključuje Jakšić.

Dva leta iz Niša za Izrael

Pored tri leta iz Beograda u februaru i martu, kao i tri leta u maju, novinari BIRN-a i Haretz-a identifikovali su još dva leta za Izrael – i to iz Niša.

Krajem prošle godine, 28. decembra, izraelski Lockeed C-130, sa serijskim brojem 420, odletio je iz Niša za vazduhoplovnu bazu Nevatim, odredište i ostalih izraelskih vojnih aviona.

Drugi let iz Niša dogodio se 15. maja ove godine kada je Antonov AN-12BK, u vlasništvu ukrajinske transportne kompanije, odleteo za Tel Aviv. Antonovi su stari avioni sovjetske proizvodnje koji se neretko iznajmljuju za transport naoružanja i druge opasne robe. Izraelska vazduhoplovna uprava je 2013. godine ovlastila baš ovog Antonova, registracije UR-CGV, da prenosi eksploziv iz Njemačke u Izrael.

U julu 2022. godine, jedan Antonov AN-12BK se srušio u Grčkoj sa 11.5 tona naoružanja srpske proizvodnje, a njime je upravljala ukrajinska kargo avio-kompanija Meridian. Tom prilikom poginulo je osam članova posade. Okolnosti nesreće do danas nisu razjašnjene, a nisu objavljena ni imena žrtava.