Neočekivane prednosti recesije: Zašto ekonomski padovi mogu potaknuti obnovu

Ekonomske recesije često prizivaju slike teškoća i neizvjesnosti, od rastuće nezaposlenosti do potrošenih ušteđevina. Međutim, ispod neposrednih tegoba kriju se mehanizmi koji mogu potaknuti dugoročnu otpornost i inovativnost. Analizirajući višeslojnu prirodu padova – oslanjajući se na ekonomske teorije, historijske primjere i kritičke perspektive poput onih profesora Richarda Wolffa – možemo razumjeti kako recesije služe kao katalizator promjena.

Šta recesija znači u praksi

Recesija nije ograničena na dva uzastopna kvartala pada BDP a (Bruto domaćeg proizvoda); Američki NBER (National Bureau of Economic Research, institucija koja službeno određuje recesije u SAD-u) je definiše kao “značajan pad ekonomske aktivnosti koji prožima cijelu privredu i traje više mjeseci”, uzimajući u obzir više indikatora poput zaposlenosti, industrijske proizvodnje i realnih prihoda. Ova definicija naglašava da recesija obuhvata složene i isprepletene elemente, od finansijskih i monetarnih faktora do globalnih šokova.

Mehanizmi rušenja i preobražaja

Recesije se često pojavljuju uslijed kombinacije faktora. Pad potražnje nastaje kada opadne povjerenje potrošača ili poraste nezaposlenost. To potiče firme da smanje proizvodnju i otpuste radnike, dodatno smanjujući potrošnju i pokrećući začarani krug. Poremećaji ponude, poput naglog rasta cijena energenata, prirodnih katastrofa ili prekida u lancima snabdijevanja, mogu povećati troškove poslovanja i smanjiti proizvodnju.

Finansijski stres nastaje kad krize likvidnosti, pucanje tzv. balona ili kreditni šokovi ograniče mogućnost zaduživanja, sputavajući investicije i potrošnju. Monetarna politika može izazvati recesiju ako se kamatne stope naglo povećaju. Takav potez može zaustaviti ekonomski zamah. Globalna povezanost znači da problemi u jednoj velikoj ekonomiji brzo prodiru kroz trgovinu i finansijska tržišta, prenoseći padove i na druge regije.

Neizbježnost i šansa za promjene

Iako moderni monetarni i fiskalni alati mogu ublažiti intenzitet recesija, njihovo potpuno izbjegavanje često sprječavaju vanjski šokovi poput pandemija (npr. Covid-19, bolest koronavirusa iz 2019.) ili konflikata koji nadvladavaju političke mjere. Alati protiv recesije mogu djelovati suprotno, pojačavajući je ili se isti mogu primjeniti prekasno zbog političkih prepreka.

Važno je naglasiti i da pozitivni ishodi primjene navedenih alata nisu zagarantovani. Historija poznaje i primjere gdje recesije nisu dovele do kreativne obnove, već do dugotrajne ekonomske stagnacije, poznate kao “izgubljena decenija”. Najpoznatiji takav primjer je Japan, koji nakon pucanja balona nekretnina i dionica početkom 1990-ih godina nije uspio generisati dinamičan oporavak, već je ušao u period deflacije i niskog rasta.

Kreativna destrukcija i otvaranje prostora za inovacije

Joseph Schumpeter je konceptom “kreativne destrukcije” ilustrovao proces u kojem zastarjele ili neefikasne firme i industrije bivaju istisnute tokom recesija, oslobađajući kapital i radnu snagu za nove, produktivnije poduhvate. Historijski primjeri pokazuju da dublji padovi otvaraju prostor za startupe kojima smanjena konkurencija u određenim sektorima omogućava razvoj inovacija.

Najbolji dokaz ove teze su neke od najpoznatijih svjetskih kompanija koje su osnovane upravo u jeku recesija. Kompanije poput Ubera, Airbnba, Slacka i WhatsAppa nastale su u periodu neposredno nakon recesije 2008-2009., koristeći dostupnost talenata i potrebu za jeftinijim i efikasnijim rješenjima.

Firme su pod pritiskom da optimizuju poslovne modele i usvoje nove tehnologije. Time ostaju konkurentne i dodatno ubrzavaju tehnološke promjene. Velika depresija 1930-ih, premda je izazvala ogromne patnje, dovela je do jače finansijske regulacije i osnivanja institucija za zaštitu potrošača, postavljajući temelje za poslijeratni ekonomski rast. Slično tome, kriza 2008.–2009. potaknula je razvoj fintech inovacija (tehnološke inovacije u oblasti finansijskih usluga) i digitalnih usluga. Recesija izazvana pandemijom iz 2020. ubrzala je rad na daljinu, fleksibilne lance snabdijevanja i digitalne platforme za e-trgovinu i obrazovanje.

Osim unutrašnjih transformacija, globalne recesije mogu značajno utjecati na geopolitičku i ekonomsku ravnotežu moći. Kriza iz 2008. godine, koja je najteže pogodila razvijene ekonomije SAD-a i Europe, često se navodi kao ključni trenutak koji je ubrzao relativni uspon Kine i drugih brzorastućih ekonomija.

Kompanije poput Ubera, Airbnba, Slacka i WhatsAppa nastale su u periodu neposredno nakon recesije 2008-2009., koristeći dostupnost talenata i potrebu za jeftinijim i efikasnijim rješenjima.

Inflacija, dug i finansijska čvrstoća

Pad potražnje tokom recesija prirodno ublažava inflatorne pritiske, pomažući centralnim bankama da vrate ili održe stabilnost cijena u uslovima visoke inflacije. Istovremeno, razdoblje kontrakcije prisiljava domaćinstva i firme na tzv. deleveraging – proces smanjenja nivoa zaduženosti, i izgradnju čvršće finansijske osnove za budući rast. Premda deleveraging može biti bolan zbog bankrota i otpuštanja, uklanjanje neodrživih nivoa zaduženosti dugoročno jača sistem i smanjuje osjetljivost na buduće šokove.

Osim finansijskog restrukturiranja, recesije ostavljaju dubok i trajan trag na psihologiji i ponašanju potrošača. Ekonomska nesigurnost potiče trajniju sklonost štednji, višu finansijsku pismenost i opreznije zaduživanje. Ovaj pomak prema štedljivosti (tzv. “frugalnoj ekonomiji”) može povećati otpornost pojedinačnih domaćinstava na buduće šokove i doprinijeti stabilnijem makroekonomskom okruženju.

Prilagodba radne snage i tehnološki iskorak

Tokom recesija firme češće provode restrukturiranja i konsolidaciju, dok zastarjele prakse nestaju pod pritiskom efikasnosti. Radna snaga, suočena s nezaposlenošću, često se okreće prekvalifikaciji i prelasku u sektore s boljim perspektivama. Istovremeno, rastući troškovi rada i operativni rizici potiču ulaganja u automatizaciju i digitalizaciju. Kad su ove prilagodbe popraćene politikama poticanja ljudskog kapitala – programima prekvalifikacije i cjeloživotnog učenja – recesije mogu rezultirati dugoročnijim koristima za produktivnost i prilagodljivost privrede.

Izazovi institucionalnih preinaka

Stres koji recesije nameću otkriva institucionalne slabosti i često otvara prostor za reforme. Nakon Velike depresije uvedeni su sistemi socijalne zaštite poput osiguranja za nezaposlene i penzionih shema te su ojačani regulatori finansijskih tržišta u SAD-u. Nakon krize 2008. rasprave o bankarskoj regulaciji i transparentnosti dovele su do novih nadzornih okvira, a fintech startupi testirali su granice starih pravila. Tokom pandemije mnoge zemlje su prepoznale važnost javnog zdravlja i digitalne infrastrukture, potičući investicije u te sektore. No, kako Richard Wolff, profesor emeritus ekonomije na Univerzitetu Massachusetts Amherst poznat po svom radu na polju ekonomske metodologije i analize klasne strukture, ističe, recesije se često prihvataju kao neizbježne, umjesto da se otvoreno raspravlja o sistemskim promjenama koje bi mogle prekinuti cikluse kriza.

Ljudski troškovi i socijalna odgovornost

Recesije donose strašne ljudske posljedice: masovna nezaposlenost, siromaštvo, propadanje preduzeća, rast nejednakosti i pogoršanje socijalnih napetosti. Nezaposlenost nosi psihološke izazove poput stresa i depresije te može oslabiti zdravlje. Kad domaćinstva izgube ušteđevinu namijenjenu obrazovanju ili penziji, dugoročni životni planovi postaju nedostižni. Generacijski učinci često su dugotrajni: mladi ulaze na tržište rada u otežanim uslovima, što može smanjiti njihove buduće prihode i mogućnosti. Nejednakost može dodatno rasti ako se teret krize ne raspodijeli pravedno. Stoga je presudno osigurati robusne mreže podrške koje uključuju automatske fiskalne stabilizatore (npr. osiguranje za nezaposlene), ciljane programe pomoći i politike prekvalifikacije koje omogućavaju brzu reintegraciju radne snage.

Prilike i prepreke bez krize

Ključno pitanje koje postavlja Wolff jest mogu li se neophodne prilagodbe i reforme provesti bez prolaska kroz bolan pad. Preventivne mjere, poput poboljšanja regulative i alata za rano otkrivanje sistemskih rizika, mogle bi spriječiti nakupljanje neravnoteža. Strateško planiranje ulaganja u nove tehnologije, ljudski kapital i infrastrukturu u razdobljima ekspanzije može ukloniti potrebu da se kriza koristi kao opravdanje za velike izdatke.

Međutim, politička volja često je slabija tokom perioda prosperiteta jer vlada uvjerenje da su reforme nepotrebne dok je ekonomski rast snažan. Također, etablirani interesi mogu blokirati mjere koje bi spriječile kratkoročne profite.

Istraživanja ukazuju da startupi osnovani tokom kriznih razdoblja imaju veću vjerovatnoću dugoročnog opstanka i inovativnosti, jer u okruženju smanjene konkurencije i dostupnih talenata iz etabliranih firmi mogu izgraditi robusnije timove.

Smjerovi politika koje grade otpornost

Otvorena rasprava o strukturi ekonomskog sistema trebala bi se usmjeriti na alternative koje smanjuju osjetljivost na šokove, uključujući promjene korporativnog upravljanja, finansijsku regulativu i ulogu javnih ulaganja. Proaktivne investicijske strategije zahtijevaju da vlade i privatni sektor planiraju izdatke za inovacije i infrastrukturu tokom ekspanzija, smanjujući rizik pregrijavanja i osiguravajući kontinuitet modernizacije bez čekanja na krizu.

Paketi fiskalnih poticaja, koji se često donose kao odgovor na krizu, ne moraju služiti samo kao kratkoročna pomoć, već se mogu dizajnirati kao “pametni poticaji”. Vlade mogu iskoristiti tu priliku za masovna ulaganja u zelenu tranziciju, digitalnu infrastrukturu, modernizaciju obrazovnog sistema i jačanje javnog zdravstva.

Transparentna komunikacija o mogućim rizicima i strategijama prevencije može informisati javnost i potaknuti podršku za nepopularne, ali nužne mjere tokom razdoblja rasta.

Ekološka dimenzija recesija

Osim prethodno navedenog, okolišna dimenzija recesija često ostaje nedovoljno razmotrena. Smanjenje ekonomske aktivnosti može privremeno smanjiti emisije i pritisak na resurse, no postoji opasnost da se u kriznim trenucima odgode ključne klimatske ili ekološke investicije. Ipak, recesije pružaju priliku za strateško usmjeravanje javnih poticaja prema zelenim tehnologijama. Time se ekologija ne posmatra samo kao trošak, već recesija može postati prilika za uspostavljanje subvencija za obnovljive izvore energije i energetski efikasne projekte, čime se istovremeno ublažava pad i jača dugoročna otpornost sistema.

Društveni aspekti i inovacije: Lekcije iz krize

Inovacijski proces tokom recesija dodatno otkriva vrijednost bihevioralnih aspekata. Usporeno tržište i finansijska ograničenja natjeraju preduzetnike i istraživače da preispitaju pretpostavke, testiraju radikalnije ideje i prilagode modele poslovanja kroz pažljivije eksperimente. Takav pristup, podržan načelima “lean” metodologije (metodologija razvoja proizvoda s fokusom na efikasnost i minimiziranje otpada) i agilnog prilagođavanja, potiče maksimiziranje vrijednosti uz ograničene resurse, rezultirajući trajnim poboljšanjima u vođenju projekata i razvoju proizvoda.

Fenomen osnivanja novih preduzeća u vrijeme recesije često se pokazuje intrigantnim: istraživanja ukazuju da startupi osnovani tokom kriznih razdoblja imaju veću vjerovatnoću dugoročnog opstanka i inovativnosti, jer u okruženju smanjene konkurencije i dostupnih talenata iz etabliranih firmi mogu izgraditi robusnije timove. Studije iz tehnološkog sektora pokazuju da kompanije pokrenute u recesiji često generišu utjecajnije patente i ostvaruju stabilniji rast zaposlenosti i prihoda tokom vremena.

Socijalna kohezija: Izazovi i prilike

Socijalna kohezija i politički kapital u recesijskim razdobljima mogu dobiti novi zamah kroz uključivanje šireg spektra glasova u kreiranje politika. Recesija može poslužiti kao poticaj za jačanje dijaloga o pravednijoj raspodjeli resursa, uvođenju transparentnih i participativnih procesa odlučivanja.

Povezujući ekonomske i društvene dimenzije, recesije mogu otvoriti prostor za raspravu o nejednakosti i socijalnoj mobilnosti.

Izgradnja otporne ekonomije: Vizija za budućnost

Konačno, u današnjem kontekstu globalnih rizika, klimatskih promjena, tehnoloških remetilačkih valova i geopolitičkih napetosti, poželjno je sagledati recesije u okviru sistemske otpornosti. Privredni pad može služiti kao alarm za potrebe promjene modela rasta prema održivijim i otpornijim sistemima. Interdisciplinarne politike koje adresiraju ekonomske, ekološke i društvene izazove istovremeno mogu izgraditi dugoročnu otpornost na buduće šokove, potičući trajnu kulturnu promjenu u percepciji rizika i planiranju budućnosti.

Poticanje takvog šireg pogleda može pomoći kreatorima politika, preduzetnicima i društvenim akterima da iskoriste potencijalne “privremene stagnacije” kao priliku za trajne promocije otpornosti i zajedničke dobrobiti.

Autor: Šerif Kapetanović