Zašto bi najnapredniji vojni avioni u Evropi mogli biti problem

Američke borbene avione F-35 koristi 12 evropskih zemalja, a kupovine te zemlje decenijama vežu za američke usluge održavanja i ažuriranja softvera.

Evropska unija i njene države članice, suočene sa pomiješanim signalima iz Bijele kuće o poštovanju obaveza prema NATO-u, sve više razmatraju odbrambenu autonomiju, jačanje domaće industrije i smanjenje zavisnosti od SAD-a. Ali to nije tako jednostavno u slučaju programa najnaprednijeg američkog vojnog aviona, F-35, koji je generaciju ispred svojih evropskih rivala, ali je pod pritiskom još naprednije konkurencije u razvoju.

F-35 Lightning II, koji je izgradio američki proizvođač oružja Lockheed Martin u partnerstvu s Northrop Grummanom i britanskim BAE Systemsom, borbeni je avion pete generacije, što znači da uključuje tehnologije 21. stoljeća poput izbjegavanja radara i povezivanja s drugim bojnim objektima putem naprednih računarskih sistema. Prvi put su ga koristile američke snage 2015. godine, a prvu borbenu upotrebu vidio je 2018. godine u izraelskoj vojnoj floti.

Definicija “pete generacije” nije precizno definirana, tako da ne postoji potpuni konsenzus o tome koji avioni spadaju u ovu tehnološki najnapredniju grupu. Međutim, najčešći avioni pete generacije uključuju američki F-22 Raptor, koji je Lockheed proizvodio u saradnji s Boeingom između 1996. i 2011. godine, a u upotrebi je od 2005. godine, kineski Chengdu J-20 i ruski Sukhoj Su-57. J-20 je u upotrebi od 2017. godine, a nakon dugih odlaganja, ruske snage su prvi put letjele svojim novim modelom, koji bi trebao postepeno zamijeniti avione MiG-29 i Su-27, u decembru 2020. godine.

SAD ne izvoze Raptor, koji se smatra prvim operativnim avionom pete generacije, zbog zabrinutosti oko curenja tehnoloških tajni, kako je propisano zakonom iz 1998. godine, dok izvoze F-35. Kina je također zabranila izvoz svog konkurenta, J-20 Mighty Dragon, također navodeći mogućnost krađe tehnologije, iako su strani analitičari kao moguće razloge za zabranu naveli moguću upotrebu ruske tehnologije ili manje sposobne tehnologije od američke konkurencije.https://datawrapper.dwcdn.net/iRX2e/1/

12 evropskih zemalja kupuje avione F-35

Pored američke vojske, avione koristi ili naručuje 19 američkih saveznika, uključujući evropske zemlje Ujedinjeno Kraljevstvo, Italiju, Finsku, Norvešku, Holandiju, Njemačku, Belgiju, Poljsku, Rumuniju, Dansku, Češku i Grčku. Lockheed očekuje da će do kraja decenije imati oko 550 F-35 u upotrebi u Evropi; do danas ih je prodato više od 1.200.

Na samitu NATO-a u junu, članice su se obavezale da će do 2035. godine povećati troškove vezane za odbranu sa dva na pet posto bruto domaćeg proizvoda (BDP), što će, prema očekivanjima odbrambene industrije, povećati potražnju za naprednim vojnim sistemima poput borbenih aviona i dronova. Mnoge evropske zemlje također smanjuju svoje troškove za odbranu i zaustavljaju kupovine od pada Sovjetskog Saveza, te pokušavaju modernizirati zastarjelu opremu u svjetlu nove geopolitičke nestabilnosti.

Ali to ne znači nužno da će vojska kupiti F-35. Dok se u Velikoj Britaniji daju nove narudžbe, a Norveška je upravo primila posljednji od svojih 52 F-35, Portugal je izrazio rezerve u vezi s kupovinom, iako su njegove zračne snage preporučile da se njihovi zastarjeli F-16, koje također proizvodi Lockheed, zamijene F-35. Ministar odbrane Nuno Melo naveo je politiku američkog predsjednika Donalda Trumpa , koji je više puta zahtijevao da evropski partneri više doprinesu njihovoj zajedničkoj odbrani i kupe američko oružje u zamjenu za kontinuiranu zaštitu.

U martu, nakon što je Trump otvorio carinski spor sa svojim sjevernim susjedom, kanadski premijer Mark Carney čak je naredio reviziju narudžbe za 88 aviona F-35 vrijedne više od 13 milijardi dolara.

Dugme za isključivanje

Posljednjih mjeseci strani mediji su pisali o zabrinutosti evropskih lidera da bi Sjedinjene Američke Države mogle onesposobiti avione F-35 u flotama glavnih evropskih vojski u slučaju sukoba s NATO partnerima, budući da američke kompanije i Pentagon imaju kontrolu nad tehnologijom i softverom u avionu, što bi im omogućilo da ga jednostavno ugase.

Ovaj scenario je u intervjuu za njemački Bild u martu spomenuo Joachim Schranzhofer , šef komunikacija njemačkog proizvođača oružja Hensoldt . Lockheed je negirao glasinu, rekavši da kupci mogu samostalno upravljati avionom, što su potvrdili i predstavnici vojski Ujedinjenog Kraljevstva, Norveške, Finske, Švicarske, Belgije i Češke Republike.

Stručnjaci za odbranu i industrijski portali također su pisali da je stvarni “kill switch” na F-35 malo vjerojatna mogućnost, ali mnogi dodaju da ažuriranja softvera kao dio usluga održavanja već decenijama vežu evropske zemlje za američke dobavljače, što ograničava autonomiju tih zemalja.

Najveći trošak je održavanje

Cijena izgradnje aviona F-35, koja uzima u obzir samo troškove proizvodnje i proizvodne opreme bez troškova istraživanja, razvoja i održavanja, počinje od 82 miliona dolara i može porasti na oko 109 miliona dolara po avionu, ovisno o tome koju od tri verzije kupac kupi.

Najveći trošak kupovine vojnih aviona nisu sami avioni, već naknadne usluge održavanja koje pruža glavni programer, Lockheed Martin, ili drugi partneri. U Sjedinjenim Američkim Državama, vojni program Joint Strike Fighter (JSF), koji uključuje razvoj, isporuku i održavanje F-35, koštao je zemlju više od 2 biliona dolara od svog početka prije 20 godina, što je dvostruko više od budžeta Pentagona prošle godine, prema izvještaju Ureda za odgovornost američke vlade iz aprila prošle godine. Čak 80 posto ovog iznosa, ili oko 1,6 biliona dolara, dolazi samo od održavanja flote, što uključuje i obuku pilota i ažuriranje softvera, izvještava Wall Street Journal.

Lockheed, u međuvremenu, naglašava da program F-35 u Sjedinjenim Državama doprinosi 72 milijarde dolara godišnje domaćoj ekonomiji. Američka vojska planira značajno povećati svoju flotu F-35 do 2044. godine, sa sadašnjih više od 600 na oko 2.500 aviona. Ovo je namijenjeno obezbjeđivanju zračne nadmoći Sjedinjenim Državama i njihovim saveznicima najmanje do 2070. godine.

Evropski rivali manje sposobni

Evropske zemlje i njihove domaće odbrambene kompanije grade tri različita vojna aviona za koje se očekuje rast narudžbi zbog geopolitičke nestabilnosti i poziva na stratešku autonomiju. Ali sva tri su avioni četvrte generacije koji, iako uključuju neku naprednu avioniku, ne uspijevaju dostići mogućnosti izbjegavanja radara, napredne senzore i mrežnu povezivost F-35.

Avion Eurofighter Typhoon, koji proizvodi konzorcij evropskih proizvođača oružja Airbus, BAE Systems i Leonardo putem zajedničkog ulaganja, u aktivnoj je službi od 2003. godine. Riječ je o projektu Ujedinjenog Kraljevstva, Njemačke, Italije i Španije, koje su ujedno i najveći kupci. Pored njih, Eurofighter je dio flote austrijskih snaga, može se naći i u bliskoistočnim zemljama poput Saudijske Arabije i Omana, a naručili su ga i Kuvajt i Katar. Evropski avioni su popularni u bliskoistočnim zemljama jer Sjedinjene Američke Države tamo ne prodaju F-35, između ostalog i zbog strategije davanja Izraelu zračne nadmoći u regiji.

Eurofighter je također skuplji od F-35, s cijenom od oko 117 miliona dolara, prema podacima avijacijske web stranice Aerotime, što ne uključuje troškove svih usluga održavanja koje traju tokom cijelog životnog vijeka aviona. Proizvođač na svojoj web stranici navodi da je do sada primio više od 729 narudžbi za avion.https://datawrapper.dwcdn.net/0ntwY/1/

Izvoz iz Francuske i kraj suše u Švedskoj

Francuska, koja se zalaže za princip evropske strateške autonomije još od vremena Charlesa de Gaullea , u međuvremenu proizvodi vojni avion Rafale, koji proizvodi domaći proizvođač oružja Dassault Aviation u saradnji s francuskim kompanijama Thales i Safran. Francuska vojska ga koristi od 2001. godine, a proizvođač ga izvozi i u osam zemalja: Hrvatsku, Srbiju, Egipat, Indiju, Katar, Grčku, Indoneziju i Ujedinjene Arapske Emirate. Cijena jednog aviona je oko 125 miliona dolara.

Dassault je prikupio oko 560 narudžbi (ispunjenih i još neispunjenih) za Rafale, a strane narudžbe su već premašile one francuske vojske.

Treći konkurent je švedski Saab, koji proizvodi vojne avione Gripen od 1990-ih. Mlaznjak ove godine doživljava pravu renesansu, osiguravši prve narudžbe nakon 11-godišnje suše otkako ga je brazilska vojska kupila 2014. godine. Ove godine, narudžbe vrijedne milijarde dolara su već primljene ili se planiraju od strane Kolumbije, Tajlanda i Perua. Saab je do sada prodao više od 270 aviona Gripen, od kojih je nešto više od 200 u upotrebi švedske vojske.

Jedan od glavnih problema za Gripen je njegova ovisnost o SAD-u, budući da avioni koriste motore američkog proizvođača General Electric. SAD, kao dobavljač ključnih dijelova, već su zaprijetile vetom na švedski izvoz aviona, što je dozvoljeno prema međunarodnom zakonu o trgovini oružjem pod nazivom Međunarodni propisi o trgovini oružjem (ITAR).

Neke nedavne kupovine pokazuju da zemlje plaćaju znatno više od 200 miliona dolara po avionu za Rafale i Gripen, ali ta cifra također uključuje usluge održavanja, rezervne dijelove i ažuriranja softvera. Prema Aerotimeu, samo Gripen, bez dijelova i održavanja, procjenjuje se da košta oko 85 miliona dolara.

Šesta generacija je na vidiku

U međuvremenu, neke zemlje već razvijaju vojne avione šeste generacije, za koje se očekuje da će ući u upotrebu nakon 2030. godine. Jedan za američku vojsku razvija Boeing, a još dva se stvaraju u konzorcijima nekoliko zemalja i kompanija.

U martu ove godine, Trump je objavio da je njegova administracija odabrala Boeing za razvoj borbenog aviona F-47 šeste generacije kao dio vladinog programa Next Generation Air Dominance (NGAD), koji je zamišljen 2018. godine. Boeing je pobijedio Lockheed na tenderu, iako se ovaj avio-gigant bori u svojoj diviziji komercijalne avijacije i razljutio je Trumpa kašnjenjima u isporuci novog predsjedničkog aviona, Air Force One.

F-47 će biti središnji dio NGAD “porodice sistema”, koja također uključuje kooperativne borbene avione i najsavremenije senzore, oružje i drugu tehnologiju koja će omogućiti bolju povezanost sa satelitima i drugim letjelicama. Avion je dizajniran za djelovanje u prostranoj indo-pacifičkoj regiji i suprotstavljanje naprednim kineskim sistemima naoružanja. Trump je u martu rekao da razmatra da li bi F-47 mogao biti odobren i za izvoz.

U decembru 2022. godine, Ujedinjeno Kraljevstvo, Italija i Japan najavili su pokretanje zajedničkog Globalnog programa borbenog zračnog zračnog djelovanja (GCAP), koji će kombinovati dva prethodno odvojena projekta aviona šeste generacije: projekat Tempest britanske kompanije BAE Systems i italijanske kompanije Leonardo, te projekat Mitsubishi FX japanskog proizvođača. Prošle godine, konceptni dizajn aviona, koji se još uvijek zove Tempest, predstavljen je na aeromitingu Otok. Očekuje se da će novi avion biti spreman za upotrebu do 2035. godine.

Tu je i program Future Combat Air System (FCAS), koji obuhvata kompletan sistem protivvazdušne odbrane, uključujući avion šeste generacije koji bi mogao zamijeniti flote Rafale ili Typhoon u vojskama zemalja učesnica (Njemačke, Francuske i Španije). Za glavnog programera aviona odabran je francuski Dassault, koji radi u saradnji sa evropskim vazduhoplovnim koncernom Airbus.

Autor Jan Articek